Προσβολή Διαθήκης – Ακύρωση Διαθήκης

   Από τις διατάξεις των άρθρων 1718, 1721 και 180 ΑΚ προκύπτει ότι η ιδιόγραφη διαθήκη, η οποία δεν έχει γραφεί ολόκληρη, χρονολογηθεί και υπογραφεί με το χέρι του διαθέτη, αλλά με το χέρι άλλου προσώπου είναι άκυρη.

   Την ακυρότητα αυτής μπορεί να προτείνει καθένας που έχει έννομο συμφέρον με αναγνωριστική αγωγή και όχι μόνο ο κληρονόμος, διότι η αγωγή δεν είναι προσωποπαγής, όπως είναι η αγωγή του άρθρου 1787 ΑΚ για ακύρωση ακυρώσιμης διαθήκης για κάποιους από τους λόγους των άρθρων 1782-1786 ΑΚ, δηλαδή για λόγους απειλής, δόλου, πλάνης, απειλής (ΑΠ 1591/97).

   Έννομο συμφέρον για άσκηση αναγνωριστικής αγωγής ακύρωσης διαθήκης έχει και ο δανειστής του εξ αδιαθέτου κληρονόμου, όταν αυτός δεν ασκεί τα δικαιώματα του, οπότε ο δανειστής ασκεί πλαγιαστική αγωγή του άρθρου 72 ΚΠολΔ.

   Η δήλωση για την αποδοχή της κληρονομίας είναι μονομερής δικαιοπραξία, δεν έχει ανάγκη ανακοίνωσης σε άλλον, τελειούται με τη δήλωση και υπόκειται σε ανάκληση. Η δήλωση αυτή όμως είναι άκυρη:

   1. αν έγινε από ανίκανο για δικαιοπραξία χωρίς να τηρηθούν οι νόμιμες για αυτόν διατυπώσεις

   2. αν έγινε από πλάνη για τον λόγο της επαγωγής

   3. αν έγινε πριν από την επαγωγή

   4. αν έγινε με αίρεση ή προθεσμία ή μερικώς,

   ενώ ακόμη μπορεί να ακυρωθεί για πλάνη, απάτη, απειλή, βάσει των διατάξεων που ισχύουν γενικώς για τις δικαιοπραξίες (άρθρα 1526, 1527, 1625, 1851, 1857, 140 επ., 150 επ. ΑΚ), ενώ η σχετική δήλωση για την αποδοχή της κληρονομιάς μπορεί επίσης να προσβληθεί και για εικονικότητα αυτής.

   Όμως η ακυρότητα διαθήκης ιδιόγραφης που είναι πλαστή, γιατί δεν έχει γραφεί με το χέρι του διαθέτη ως αιτία επαγωγής κληρονομίας, καίτοι δεν συνεπάγεται αυτοδικαίως στο πλαίσιο της διάταξης του άρθρου 180 ΑΚ και την ακυρότητα της αποδοχής κληρονομίας που επήχθη με την ίδια διαθήκη, εντούτοις, εφόσον η ίδια πλαστή διαθήκη θεωρείται ως μηδέποτε συνταχθείσα κατ’ άρθρο 180 του ΑΚ, η αποδοχή της κληρονομίας δεν επέφερε τα έννομα αποτελέσματά της και η εκ διαθήκης διαδοχή και επαγωγή ανατρέπονται αναδρομικά, επέρχεται δε η εκ του νόμου εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή (1710 ΑΚ) και στους εξ αδιαθέτου κληρονόμους του διαθέτη επάγεται αναδρομικά η κληρονομία από τον χρόνο του θανάτου του διαθέτη.

   Η αποδοχή της κληρονομίας εκ μέρους κληρονόμου, δυνάμει άκυρης ιδιόγραφης διαθήκης, δεν προσπορίζει στον δηλούντα την αποδοχή το ανύπαρκτο κληρονομικό δικαίωμα και η τυχόν περαιτέρω συμβατική μεταβίβαση του ίδιου κληρονομιαίου ακινήτου σε τρίτο δεν μετάγει στον αντισυμβαλλόμενο το ανύπαρκτο κληρονομικό δικαίωμα, το οποίο δεν είχε αποκτήσει ο μεταβιβάζων. Ο θιγόμενος από τις πράξεις αυτές στο κληρονομικό του δικαίωμα εξ αδιαθέτου κληρονόμος, νομιμοποιείται να ασκήσει την περί κλήρου αγωγή και να ζητήσει δικαστικά την αναγνώριση του ότι η αποδοχή της κληρονομίας εκ της άκυρης διαθήκης και η περαιτέρω μεταβίβαση του κληρονομιαίου ακινήτου είναι ανίσχυρες ως προς αυτόν κατά το μέρος που συμπεριλαμβάνουν το δικό του εξ αδιαθέτου κληρονομικό μερίδιο, ακόμα κι αν ο ίδιος δεν έχει αποκτήσει την κυριότητα του κληρονομιαίου λόγω της παράλειψης αυτού να αποδεχθεί και τυπικά την κληρονομιά και να μεταγράψει αρμοδίως την σχετική πράξη, πράγμα που θα ήταν απαραίτητο μόνο εάν ασκούσε εμπράγματη αγωγή με βάση το κληρονομικό δικαίωμα εξ αδιαθέτου.

   Έννομο συμφέρον για την άσκηση αναγνωριστικής περί κλήρου αγωγής, συνδυαζόμενης με επικαλούμενη ακυρότητα ιδιόγραφης διαθήκης, έχει και ο δανειστής του εξ’ αδιαθέτου κληρονόμου, όταν ο τελευταίος δεν ασκεί το κληρονομικό του εξ’ αδιαθέτου δικαίωμα, οπότε ο δανειστής ασκεί πλαγιαστική αγωγή του άρθρου 72 του ΚΠολΔ (ΑΠ 562/1986).

   Στις περισσότερες των περιπτώσεων αμφισβητήσεις της εγκυρότητας μιας διαθήκης γεννώνται:

   • Όταν αμφισβητείται η γνησιότητα του γραφικού χαρακτήρα και της υπογραφής του διαθέτη

   • Όταν ο διαθέτης ήταν ανίκανος για σύνταξη διαθήκης διότι δεν ήξερε να διαβάζει ή ήταν αγράμματος, βρισκόταν υπό πλήρη δικαστική συμπαράσταση, έπασχε από ψυχική ή διανοητική διαταραχή ή ήταν ανήλικος

   • Εάν δεν είχε συνταχθεί σύμφωνα με τις νόμιμες διατυπώσεις όπως συμβαίνει κατά την σύνταξη μίας δημόσιας διαθήκης, εάν συντάχθηκε ενώπιον προσώπων που δεν έπρεπε κατά την σύνταξη να ήταν παρόντα, όπως είναι κάθε άλλο πρόσωπο εκτός του διαθέτη, του Συμβολαιογράφου και των μαρτύρων ή όταν ως μάρτυρας χρησιμοποιήθηκε συγγενείς του κληρονομούμενου

   Η διαθήκη μπορεί να προσβληθεί και να ακυρωθεί μερικώς όταν αυτή προσβάλλει την νόμιμη μοίρα των εκ του νόμου κληρονόμων. Δικαίωμα νόμιμης μοίρας έχουν τα τέκνα, οι γονείς και ο/η σύζυγος του αποβιώσαντος και κάθε περιορισμός τους από την διαθήκη είναι σαν να μην έχει γραφεί (ΑΚ 1829).

   Προθεσμία προσβολής διαθήκης

   Ο Αστικός Κώδικας (άρθρο ΑΚ 1788) προβλέπει ότι το δικαίωμα για ακύρωση διάταξης τελευταίας βούλησης παραγράφεται μετά από δύο (2) έτη από τη δημοσίευση της διαθήκης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διετής παραγραφή αρχίζει να τρέχει από το χρόνο δημοσίευσης της διαθήκης, χωρίς να απαιτείται να γνωρίζει ο δικαιούχος τη δημοσίευση της διαθήκης καθώς και το λόγο ακύρωσης. Ποιους λόγους καταλαμβάνει η διετής παραγραφή; Η διετής παραγραφή της ΑΚ 1788 αναφέρεται μόνο σε ακύρωση ακυρώσιμης διαθήκης ή διάταξης για κάποιον από τους λόγους που προβλέπονται στις ΑΚ 1782 – 1786 και ειδικότερα αφορά ακυρωσία διαθήκης (ή τελευταίας διάταξης) σε περιπτώσεις:

   α) πλάνης: η πλάνη του διαθέτη μπορεί να είναι πλάνη ως προς τα πράγματα (π.χ. αν ζει κάποιος ή εάν πέθανε) ή να είναι πλάνη ως προς το δίκαιο (π.χ. ποιοι είναι οι μεριδούχοι, ποια είναι η έκταση της κληρονομικής διαδοχής ή της νόμιμης μοίρας κ.α.), μπορεί να είναι συγγνωστή ή ασύγγνωστη, μπορεί να αφορά σχέσεις πραγματικές (π.χ. ότι ο τιμώμενος σχεδίαζε να τον δολοφονήσει) ή νομικές (π.χ. το ύψος της νόμιμης μοίρας) ή οικονομικές (π.χ. να έχασε την περιουσία του μετά τη σύνταξη της διαθήκης), όπως επίσης μπορεί να αναφέρεται σε εξωτερικά ή εσωτερικά περιστατικά (ανθρώπινες πράξεις, προσδοκίες συναισθήματα),

   β) απάτης: σημειώνεται ότι δεν αποτελούν απάτη οι υποκριτικές εκδηλώσεις συμπάθειας, αφοσίωσης και αγάπης προς το διαθέτη από κάποιο πρόσωπο με σκοπό να τον τιμήσει ο πρώτος στη διαθήκη του,

   γ) απειλής: ως απειλή θεωρείται η ψυχολογική – όχι σωματική – βία, η οποία υπό συγκεκριμένες συνθήκες, αφενός εμποιεί φόβο σε έμφρονα άνθρωπο και αφετέρου εκθέτει σε άμεσο και σπουδαίο κίνδυνο ένα από τα αναφερόμενα στο νόμο αγαθά του απειλουμένου ή των στενότατα συνδεομένων μετ’ αυτού προσώπων. Τέτοια ψυχολογική βία, που συνιστά την έννοια της απειλής του άρθρου 1782 ΑΚ υπάρχει και όταν το πρόσωπο που προσφέρει την αναγκαία βοήθεια (πχ. οικιακή βοηθός ή τέκνο) απειλεί ότι θα εγκαταλείψει τον διαθέτη μόνο και αβοήθητο,

   δ) παράλειψης μεριδούχου καθώς και

   ε) όταν ο γάμος του διαθέτη ήταν άκυρος ή λύθηκε όσο ζούσε, ή αν ο διαθέτης, έχοντας βάσιμο λόγο διαζυγίου, είχε ασκήσει αγωγή διαζυγίου κατά του/ης συζύγου του.

   Επισημαίνεται ότι η παραγραφή αφορά μόνο τις ακυρώσιμες διατάξεις τελευταίας βούλησης και όχι τις άκυρες. Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν ενδεικτικά οι περιπτώσεις αμφισβήτησης της γνησιότητας της υπογραφής του διαθέτη, έλλειψης δικαιοπρακτικής ικανότητας του τελευταίου (ανήλικος, υπό πλήρη δικαστική συμπαράσταση). Σε αυτές τις περιπτώσεις, ήτοι της άκυρης διαθήκης, το δικαίωμα προσβολής δεν υπόκειται σε παραγραφή διότι η δικαστική απόφαση αναγνωρίζει απλώς την ακυρότητα και δεν την απαγγέλει το πρώτον. Ωστόσο, η άσκηση αναγνωριστικής αγωγής για την ακυρότητα διαθήκης μετά την πάροδο εικοσαετίας από τον θάνατο του διαθέτη, όταν δηλ. έχει παραγραφεί και η περί κλήρου αγωγή, δεν δικαιολογεί (λείπει) το έννομο συμφέρον που απαιτείται για την άσκησή της. Με απλά λόγια, εάν και καταρχήν το δικαίωμα περί προσβολής άκυρης διαθήκης δεν υπόκειται σε κάποιο χρονικό περιορισμό με την παρέλευση 20 ετών από τον θάνατο του διαθέτη, ο πραγματικός κληρονόμος στερείται του δικαιώματός του να αναζητήσει τα κληρονομιαία από το τιμώμενο με τη διαθήκη πρόσωπο.

   Τέλος, σε περίπτωση ακυρώσιμης διαθήκης με την οποία καταλείπεται περιουσιακό στοιχείο υπέρ του Δημοσίου ή υπέρ κοινοφελούς σκοπού, η προθεσμία προσβολής της είναι πενταετής (άρθρο 1 του ΝΔ 430/1970).